Uzbudljiv životopis

Relativno kratkotrajni pluralistički, višepartijski sistemi u Srbiji i u drugim jugoslovenskim oblastima – u Srbiji 1880-1883, 1889-1897, 1903-1929 – objašnjavaju, možda, zašto naša istoriografija nije mogla da posvećuje veliku pažnju našim političkim strankama. Izuzev nekoliko uglednih istoričara i izvesnih plodnih istraživača, mi se ne možemo pohvaliti nekim značajnim delima u tom smislu. Profesor Đorđe Stanković dao je monumentalno delo o Nikoli Pašiću; dr Branislav Gligorijević je objavio vrlo dobro istraživačko delo o Demokratskoj stranci samo od 1919. do 1929; dr Milan St. Protić je pisao o prvim radikalima i, najmlađa među istoričarima te grane, dr Mira Radojević objavila je više studija o životu i radu opozicionih stranaka pre Drugog svetskog rata. Izvan naše sredine, dva hrvatska istoričara su značajna za problem stranaka: akademik LJubo Boban i istoričar Hrvoje Matković, prvi o Hrvatskoj seljačkoj stranci a drugi o samostalnim demokratama.

Poslednja knjiga Desimira Tošića nije istorijsko istraživačko delo već analiza života i rada jedne stranke, kakva je bila Demokratska stranka LJube Davidovića i Milana Grola između dva svetska rata među Srbima i u Jugoslaviji, ali je ta analiza načinjena na postojećim istorijskim istraživanjima i načinjena je na takav način da nije ni “partizanska” ni nametljiva. Demokratska stranka je, istina, via facti, bila posebna stranka po svom poreklu i po svojim osnovnim porukama koje su se teško provlačile kako u javnom mnjenju u izvesnim oblastima, kao što je bila Bosna i Hercegovina, tako i kod vladajućih Karađorđevića u isto vreme. Dve su osnovne ideje vladale strankom, posle njene evolucije nakon Zagrebačkog kongresa intelektualaca 1922. godine. Prva je bila parlamentarizam po svaku cenu, bez savijanja pred “drugim ustavnim faktorom”, odnosno pred kraljem koji je bio harizmatička ličnost i koji je želeo da najneposrednije učestvuje u političkom životu, odnosno da ga “rukovodi”. Druga ideja stranke je bila da načini “sporazum” između hrvatskih i srpskih predstavnika, sporazum u smislu revizije Vidovdanskog ustava od 1921, a posle državnog udara 1929 – da se načini potpuno novi ustav. Vrlo je zanimljiva teza pisca, verovatno se pojavljuje prvi put, a to je da je Narodnim sporazumom od 1937. između vođa srpske i hrvatske opozicije – Ace Stanojevića, Jovana Jovanovića, LJube Davidovića, Vladka Mačeka i Adama Pribićevića – prvi put dobijeno od hrvatskih prvaka, da se ne uzima u obzir “hrvatsko državno pravo”, već se polazi od osnovnog prava narodne suverenosti svih naroda jugoslovenske zajednice.

Drugo i najznačajnije “otkriće” pisca jeste da Kruna, odnosno kralj Aleksandar, koji je želeo snažnu i zajedničku državu svih naroda, želi u isti mah da učestvuje u stvaranju sporazuma; ništa van njega i bez njega. Osećajući da ni na jednom planu razvoja političkog života ne može da dobije zadovoljenje, kralj Aleksandar je iskoristio sramni događaj, pucnjavu u Narodnoj skupštini i pogibiju dvojice hrvatskih poslanika juna 1928, i zaveo svoju ličnu diktaturu koja je trajala skoro tri godine, pošto je prethodno zabranio sve političke stranke, ne samo Komunističku partiju Jugoslavije još 1921. godine. Kralj Aleksandar je tim činom, zabranom političkih stranaka, izveo jedinstveni čin koji nije načinio nijedan dinast u prostoru jugoslovenske zajednice – ni Petrović u Crnoj Gori, ni Obradovići ni drugi Karađorđevići u Srbiji pre 1918. godine.

Knjiga “Demokratska stranka 1920-1941” sadrži i niz priloga i dokumenata, počev od fotografija prvaka stranke, posebno seljaka narodnih poslanika, preko spiska članova Glavnog odbora iz 1939. godine, sa mestima stanovanja i sa zanimanjima, pa do dva značajna programa koja bi kazivala, suprotno piscu, da je Demokratska stranka, istina, bila stranka centra posle 1920. ali omladinskim programom iz 1940. godine i programom demokrata Milana Grola iz 1945. godine, pod komunistima, pokazuje sasvim jasnu orijentaciju stranke “levog centra”. Pisac knjige “O ljudima” daje na kraju knjige i izvesne jednostavne portrete prvih ljudi Demokratske stranke između dva rata.

Predgovor knjizi “Demokratska stranka 1920-1941” napisao je Boris Tadić, predsednik današnje Demokratske stranke. “Pred nama je”, piše Tadić, “jedno uzbudljivo štivo koje nastoji i uspeva da konačno sintetizuje dve decenije života Demokratske stranke, u prelomnim vremenima naše nacionalne istorije, čiji su međaši rađanje i raspad Prve Jugoslavije, odnosno kraj Prvog i početak Drugog svetskog rata...”

Sava Petrov