Dapače

Još u ona davna vremena kada su zvanični nazivi bili “srpska varijanta”, “hrvatska varijanta” i “bosanskohercegovački književni izraz”, ovaj poslednji termin prevodili smo, u privatnim razgovorima, kao “srpski ijekavski s malo više turcizama”. Današnjim glavarima BiH, koji tvrde da postoji “bosanski jezik”, takvo stanje ne odgovara. Potrudili su se zato da povećaju procenat turcizama i arabizama, ali to nije dovoljno. O još jednom načinu da se “bosanski” udalji od srpskog svedoči pismo Dušana Babića iz Sarajeva.

“Zarad inaugurisanja bosanskog kao političkog konstrukta”, piše on, “sve se više pribjegava već napadnoj kroatizaciji ovdašnjeg jezika. Nekoć raširena riječ savjet zamijenjena je kroatizmom vijeće, ali na pogrešan način. Ja ne mislim da su savjet i vijeće sinonimi. Da podsjetim, organ na nivou BiH, kao pandan klasičnoj vladi, u bosanskoj varijanti je Vijeće ministara, a u srpskoj Savjet ministara. Isto je i sa Savjetom Evrope, koji je ovdje postao Vijeće Evrope. Zanimljivo je kako je ipak u bosanskoj varijanti ostao u opticaju Savjet bezbjednosti (UN), a ne Vijeće sigurnosti. A Britanski savjet (British Council) kažu čak i u Hrvatskoj.”

Ne pominjući posebno ni srpski ni hrvatski, čitateljka iz Novog Sada pita šta zapravo znači dapače – da li “štaviše” ili “ne, naprotiv”. Može značiti i jedno i drugo. U rečniku Matice srpske dapače je definisano sa “štaviše, čak” i data su dva primera iz hrvatskih pisaca: “Vašem stanju ne može prijati ležanje, dapače je opasno” i “Ona u to nije vjerovala, dapače smijala bi se i izrugivala pričaocima.” U “Rječniku hrvatskoga jezika” Vladimira Anića daje se slična definicija, uz napomenu da se “u dijaloškoj situaciji na riječi sugovornika” izrazom dapače “potvrđuje ono što je on rekao i da se pojačava”, s primerom “A: Je li dopušteno sjesti k vama za stol? B: Dapače = ne samo da je dopušteno nego nam je i drago, samo izvolite, kako da ne”. Zanimljivo je da je u Matičinom rečniku reč akcentovana na prvom slogu, dok Anić daje kratkouzlazni akcent na pa. Ovaj drugi se zaista najčešće i čuje u Hrvatskoj, dok neozbiljnijim Srbima pruža povoda za šaljive varijacije tipa “da, gušče”, “da, pile” i slično.

Ista čitateljka pita “da li je konstrukcija april (ili bilo koji drugi) mesec korektna, ili je pleonazam? Zar april, juni ili septembar mogu biti išta drugo osim – mesec?”

Najtačnije bi bilo reći da je ova konstrukcija redundantna, kako se u lingvistici nazivaju iskazi koji sadrže više informacija nego što je neophodno. To znači da je umesto “U septembru mesecu ćemo...” lepše početi rečenicu sa “U septembru ćemo...”, ali da ni dodavanje reči mesec nije neka ozbiljna greška, kao što nije zabranjeno reći “dana 16. juna” ili “u gradu Beogradu”. Iz rečenice “Marta meseca je dolazila kod mene” ne možete izbaciti reč meseca, ukoliko ne želite da se shvati da vas je posetila neka žena po imenu Marta.

Iz Kanade, Živomir Mašić se žali da umesto “najzad” svi kažu i pišu “napokon”. “Ta reč iz Vukovih vremena naprasno je ugurana u moderni srpski jezik i potpuno je izbacila reč najzad iz upotrebe. Sličan je slučaj s glagolom objasniti, koji iščezava pred glagolom pojasniti. Sada svi nešto pojašnjavaju, iako nedužni slušalac ili čitalac ne zna ništa o predmetu koji se objašnjava, ako se uopšte nešto objašnjava...”

Ova poslednja primedba je na mestu. Naši jezikoslovci su se složili da se neologizam i rusizam pojasniti može upotrebiti u značenju “učiniti jasnijim” (po analogiji s glagolima kao pooštriti, pojačati), ali da ne može biti zamena za objasniti, razjasniti ili protumačiti. Što se tiče priloga napokon i najzad, nisam ih prebrojavao po novinama, ali sam siguran da reč najzad nije nestala. Najzad, napokon, naposletku i najposle svi znače približno isto, i dobro je da malo ređa i malo starija reč posluži kao stilska rezerva za noviju i običniju. Ne bi valjalo da se protiv predloga napokon digne hajka kao protiv nesretnog predloga nakon, za koji su mnogi tvrdili da je potpuno istisnuo reč posle i da ne spada u srpski književni jezik, iako primeri iz literature (posebno oni koje je naveo dr Egon Fekete u svojim “Jezičkim doumicama”) govore suprotno.