Iskušenje Vidovog videla

Budući da svaka istina voli da se skriva, postavlja se pitanje istine kosovskog mita. Jedna od skrivenih poruka tog mita leži svakako u tumačenju puta do carstva nebeskog. Naime, da bi se shvatio taj put, odnosno opredeljenje, poznate kneževe reči, podizanje hrama i obred pričešća neposredno pred polazak u boj tumači se prvenstveno kao hrišćansko odricanje od carstva zemaljskog. Međutim, ukoliko ove postupke shvatimo u realnosti tadašnjih ovozemaljskih dužnosti, onda se njihovo dosledno izvršavanje u domenu kultne prakse može razumeti kao uvod u ispunjavanje i vojničkih obaveza na putu do carstva nebeskog. Pomeranje akcenta koji u težnji ka nebeskom ne pretpostavlja i nužnost odricanja od carstva zemaljskog čini se bitnim za razumevanje i same suštine poruke kosovskog mita.

U mitu kao najbitnijem obliku kolektivnog stvaralaštva, odabrani poraz ima značenje spoznate i prihvaćene nužnosti koja se u ravni ovozemaljskih obaveza iskazuje kao imperativ duhovne obnove. Nemogućnost drugačijeg ishoda boja otvara perspektivu i mogućnost dosezanja carstva nebeskog. Pretpostavka o adekvatnoj i konkretnoj aktivnosti kao uslova zadobijanja tog carstva ističe značaj duhovne vertikale potencirane realnošću poraza, ali kao opredeljenja koje izborom samoranjavanja i unižavanja porazom predstavlja način ponovnog ucelinjenja. Iskustvo poraza je iskustvo egzistencijalne granice koja otvara mogućnost transcendiranja u duhovno i potvrđivanja sopstvenog identiteta.

Stvoren kao odgovor na sasvim konkretnu situaciju ukidanja dotadašnjeg državno-pravnog poretka koje je dovelo u pitanje opstanak srpskog naroda, kosovski mit pokazuje i način ovladavanja neizvesnošću kolektivnog opstanka. Smisao tog dramatičnog egzistencijalnog raskršća iskazan je formiranjem mitskog arhetipa kao duhovnog temelja srpskog naroda. Velika, simbolička vrednost ovog mitskog sadržaja pruža mogućnost različitim tumačenjima, koja prenebregavaju činjenicu da je kolektivnom imaginacijom zatvoren obrazac kosovskog opredeljenja koje ima etičko značenje zaveta. Protumačeno kao slobodan izbor odricanja od carstva zemaljskog, gubljenje dotadašnje državne samostalnosti je uzrokovano odricanjem od pobede. Izabrani poraz kolektivnog samoranjavanja otvorio je prostor duhovnog kao način uspostavljanja kulturnog kontinuiteta i potvrđivanja srpskog nacionalnog identiteta.

U tom prostoru unutrašnje duhovne slobode započinje proces stvarnog kolektivnog isceljenja koje će trajati do oslobođenja i ponovnog uspostavljanja srpske državne samostalnosti. Proces velikog prelaznog stadijuma može se označiti vremenom mitskog potvrđivanja srpskog nacionalnog identiteta. U tom složenom duhovnom tkanju prepoznajemo i aktualizaciju ranijih i do tada potisnutih paganskih religijskih sadržaja. U uobličenju kosovskog mita kao prelomnog događaja u srpskoj istoriji uočljivo je ustupanje hrišćanske pred paganskom religioznošću i dominacija mitske nad istorijskom slikom. Međusobna uslovljenost i isprepletenost ovih procesa i elemenata evidentna je u brojnim primerima narodnog stvaralaštva vezanim za Kosovski boj.

Jedan od tih momenata predstavlja i imenovanje samog dana velikog boja čija je mitska transpozicija postala temelj duhovnog i nacionalnog identiteta Srba. Naime, prema kalendaru Srpske pravoslavne crkve ovaj dan je nazvan Vidovdan tek krajem 19. veka, 1892. godine. Dan Kosovske bitke 15/28. jun bio je do tada prvenstveno posvećen velikom hrišćanskom proroku Amosu, a potom i svecu velikomučeniku Lazaru i svetim srpskim mučenicima. U kalendaru zapadnog hrišćanstva ovaj dan pripada svetom Vitu, hrišćanskom mučeniku iz trećeg veka iz Ankone, čiji je kult pod nazivom sveti Vid došao do zapadnih Srba preko severne Italije. Kako istočna crkva ne slavi ovog svetitelja, njegovo prisustvo u srpskoj hrišćanskoj tradiciji ukazuje na relikt ranog latinskog sloja, koji je izložen paganizaciji. U skladu sa narodnim verovanjem u magijsku etimologiju, ovaj svetac je zbog svog imena smatran zaštitnikom vida i isceliteljem očnih bolesti. Zato su se uoči Vidovdana brale lekovite trave uključujući i vidovu travu – vidovaču. U magijskoj praksi narod se obraćao Vidu za pomoć u nevolji i u težnji za ostvarenje željenog cilja. Praznovan u vreme letnje dugodnevice, Vidovdan, odnosno dan svetog Vita, postao je obredni centar brojnih magijskih postupaka vršenih sa ciljem podržavanja sunčeve vatre koja je počinjala da slabi.

U ovom kontekstu treba razlikovati pomenutog sveca i paganizaciju njegovog kulta u srpskom narodu od kulta Sventovita, vrhovnog boga u zapadnoslovenskoj mitologiji. Povezan sa ratom, proricanjem i crvenom bojom, ovaj bog bogova se u našoj naučnoj literaturi pogrešno prevodi kao Svetovid, što ga dovodi u vezu sa kultom pomenutog sveca i uslovljava pogrešna tumačenja. Međutim, da u toj grešci ima i neke logike potvrđuju istraživanja uticaja kulta svetog Vita (koji su od 9. veka širili benediktinci), na stvaranje kulta Sventovita. U tom smislu se danas ne može pouzdano tvrditi da li je Sventovit staro slovensko božanstvo ili pak samo plod uticaja pomenutog sveca na njegovo lokalno formiranje.

Nesumnjivo da je odnos paganskog i hrišćanskog bitan za utvrđivanje identiteta pojedinih božanstava i njihovih kultova. Prihvatajući paganske narodne obrede, crkva im je davala hrišćansko obeležje, ali je narod usvajao hrišćanske kultove tako što ih je prilagođavao svom paganskom obrascu. Tako je i sveti Vit dobio u srpskom narodu svoje pagansko značenje koje je potom crkva hristijanizovala. U tom smislu treba istaći da pisani izvori ne dovode u vezu Vidovdan i dan Kosovskog boja. Vidovdan se prvi put pominje u narodnom predanju tek u 18. veku, odnosno u vreme obnove paganske svesti koja je dominirala do Prvog srpskog ustanka, odnosno ponovnog uspostavljanja samostalne srpske države. U tom kontekstu oslobodilačkih težnji srpskog naroda nastaje i vidovdanski mit o Kosovu. Ono što je bitno za taj mit nije aktualizacija do tada hrišćanstvom potisnutih starih bogova, već paganizacija hrišćanskih svetaca.

Vidovdan, dakle, nije obnavljanje kulta nekadašnjeg boga Vida, koji je navodno predstavljao pravoslavnu varijantu slovenskog božanstva Svetovida, čiji su atributi vezani za vidovitost, proricanje, izlečenje vida, junaštvo. Na osnovu izrečenog, možemo smatrati da je Vid u srpskoj narodnoj tradiciji plod paganizacije hrišćanskog sveca u vremenu kada je prekid istorijskog kontinuiteta srpske države uslovio potvrđivanje kulturnog identiteta obnavljanjem paganskog načina mišljenja i verovanja. Tako smo umesto pamćenja dobili mitsko sećanje koje je ubedljivo simuliralo prehrišćanski entitet koji je, u stvari, poticao nakon hrišćanstva.

Međutim, pravo značenje Vida se iskazuje u potrebi za konačnim vidanjem, odnosno izlečenjem, isceljenjem i nacionalnim oslobođenjem. Realnost već formirane mitske slike dolazi do izražaja u vreme njene aktualizacije i potvrđivanja simbolike ponovnog uspostavljanja reda. Ukoliko su, dakle, te paganske predstave izraz nastojanja ka integrisanju marginalizovanih i potisnutih sadržaja u jedinstvenu duhovnu realnost, onda je i potreba za njihovim neposrednim dokazivanjem bila značajan impuls ka slobodi i ponovnom uspostavljanju carstva zemaljskog. Dolazak boga isceljenja je najneposredniji odgovor na potrebu za duhovnim integritetom kao uslovu vraćanja izgubljenog nacionalnog vida. Prvi epski tonovi o Vidovdanu javili su se iz najdubljih psiholoških slojeva da bi se vinuli do najvećih duhovnih visina. Taj spoj ovostranog i onostranog, htonskog i uranskog, zemaljskog i nebeskog, života i smrti, ukazivao je na jedan već formiran arhetip koji će isijavati svojim pozitivnim ali i negativnim značenjem. U vreme ropstva Vid je delovao isceljujuće i omogućio da se iz najdublje tame progleda, ali je u doba politizacije Kosovskog mita fascinacija njime dovodila do zaslepljenosti. Deo te tame još uvek držimo u rukama. Zato se i dosadašnje veliko istorijsko iskustvo vidovdanskog mita koji je bio katalizator oslobodilačkih duhovnih težnji srpskog naroda i povod političkim i nacionalističkim zloupotrebama mora uvek imati u vidu kada se progovori o Kosovu. Jer tada, verovali u to ili ne, i ono progovara iz nas.

Iako prema istorijskim izvorima nije bio neposredan vojnički poraz, Kosovski boj je postao simbol poraznog padanja srpskog naroda u vekovno tursko ropstvo. Za ono što se desilo više od pola veka kasnije i što je u narednom periodu postalo evidentno, nađeni su uzroci u tom boju. Poraz i propast srpske državne samostalnosti doveden je u neposrednu vezu sa Kosovskom bitkom projektovanom iz perspektive njenog unapred određenog ishoda. Međutim, taj poraz ima različita značenja koja ukazuju i na mogućnosti obrade jedne velike traume.

Ukazivanjem na nepostojanje takvog Vidovog božanstva, imenuje se jedna velika zabluda u našoj dosadašnjoj nauci koja se zasnivala na pogrešnim pretpostavkama o postojanju takvog prehrišćanskog paganskog entiteta.

Bojan Jovanović