Pepo i prah

Ovde godine navršavaju se dva veka od rođenja i stoleće i po od smrti Jovana Sterije Popovića. Po našem običaju, nismo se baš pretrgli od sećanja. Istina, minulo je još jedno Sterijino pozorje, bilo je nešto novih inscenacija, repriza i predavanja, a uskoro u Beogradu sledi i veliki naučni skup posvećen prvom modernom piscu srpske književnosti. No, kad se sve sabere, sve je to uglavnom rutinski i nekako reda radi, čast izuzecima, poput vršačkog KOV-a koji ne odustaje da jednom, nekad, upotpuni kolekciju Sterijinih dela, kad moćniji i boljestojeći izdavači to neće. Jer, ovde se podrazumeva da sabrana ili izabrana dela može imati bilo ko, aktuelna svetska bestseler veličina ili neki domaćin, sličan tom podobiju, ali nacionalni klasik, na čijem radu počiva srpska dramska, a u ponečem i romaneskna tradicija, e, to već teže. Mlak utisak donekle popravlja nedavno objavljena studija pesnika i kritičara Saše Radojčića “Ništa i prah”, posvećena Sterijinoj poeziji. Utoliko pre što je u preobilnoj kritičkoj literaturi o Sterijinom delu najmanje relevantnih radova posvećenih Vrščaninovim stihovima, premda je knjiga “Davorje” (1854) jedan od vrhova srpske pesničke umetnosti 19. veka.

Studija “Ništa i prah” Saše Radojčića pisana je prema važećim standardima akademske, kritičke proze, u boljem značenju te reči. Na uvodnim stranama daje se istorija dosadašnjih čitanja Sterijine poezije, to jest, hronološkim putem se postepeno ocrtavaju oni modeli tumačenja koji su formirali i dalje formiraju predstavu o pesniku Steriji. Ključno pitanje, izniklo iz datog konteksta, odnosi se na antropološko-pesimističku prirodu Sterijinog pesništva, pa Radojčićeva studija nastaje ispunjenjem hermeneutičke želje da se ponudi relativno nov interpretativni odgovor na njega.

Određujući Steriju kao pesnika reprezentativnog za srpski klasicizam, Radojčić smatra da Sterijine stihove, uvažavajući prinose dosadašnjih čitanja, danas treba tumačiti uglavnom iz hermeneutičke vizure, u kojoj je, prema Gadameru, moguće “srastanje starog i novog u živo važenje”. Ovo otuda jer nisu istorijski konstituisani samo načini čitanja “Davorja”, nego je i samo “Davorje” kao umetničko delo istorijski konstituisano. Kako se danas može videti, neka dugovažeća uverenja (a, delom, i stereotipi) o značaju Sterijinog dela, na primer, o konzervativnosti ili manjoj vrednosti poezije u odnosu na drame, imaju poreklo upravo u prvim kritičkim tekstovima nastalim povodom “Davorja”. Važno je, stoga, Radojčićevo zapažanje, dato iz perspektive kasnijeg razvoja srpske moderne poezije, da je racionalni, moralistički orijentisani pesnik Sterija (stoik, ne platoničar), svojim zanimanjem za mračnu stranu ljudske prirode “predak Pandurovićevog i Disovog pesništva”. Sudove o Steriji kao pesimisti, moralisti i reakcionaru postavljenom nasuprot već u njegovo doba snažno uobličene romantičarske vizije pesništva i, ne u manjoj meri, nasuprot ideologemskih pretpostavki na kojima se uspostavlja novi sistem vrednosti, relativizovaće tek Jovan Skerlić u radu “Škola objektivne lirike”, gde se, uz podizanje vrednosnih ocena, i to do nivoa superlativa, uočava, prema Radojčiću, dolazak istorijsko-poetičkog klatna u nov položaj, otkuda je moguće Sterijinu poeziju videti iz drugog ugla. Tako se, konačno, pokazuje da je Sterija postao neupitno ime tradicije i, više od toga, da je njegovo ime (pa i delo) dobilo značaj i važenje reprezentativne figure kulture: pozicija Sterija versus romantičari otvara horizont neusaglašenosti, kako veli Radojčić, “dvaju glavnih likova srpske modernosti: jednog racionalističko-prosvetiteljskog i drugog nacionalno-romantičkog. Konflikt tih likova ni do danas nije razrešen”.

Nakon umesne analize kompozicionih principa “Davorja” Radojčić otvara raspravu o utvrđivanju “glavnog pokretačkog mehanizma u načinu korišćenja antičkog presedana za isticanje i potvrđivanje pesnikovih prosvetiteljskih i moralističkih težnji”. Za Sterijin poetski, implicitni filozofski pogled na svet, prema Radojčićevim uvidima, od temeljne važnosti su ideja o cirkularnosti svetske istorije i ideja o relativnoj invarijantnosti čovekove prirode. Prihvatajući antičku filozofsku koncepciju sveta koja se zasniva na ideji “večitog vraćanja istog”, Sterija se kao pesnik formirao mimo hrišćanski ukorenjenih predstava o svetskoj istoriji kao linearnom, progresivnom kretanju na čijem kraju nas čeka iskupljenje (spasenje) i objava božanskog carstva, pri čemu onda ljudska predodređenost za patnju dobija smisao višeg alibija. Jovan Sterija Popović, međutim, suprotno od toga, u velikoj većini svojih pesama (i to najboljih) zauzima fatalistički, antropopesimistički stav.

U završnom razmatranju Sterijine poezije, pod naslovom “Slika čoveka: ništa i pra’”, Radojčić će pesnikov radikalni pesimizam tumačiti činjenicom da Sterijinom viđenju krajnjih pitanja individualne egzistencije u pomoć ne priskače vera. “A onaj ko nema vere, mora da izdrži pogled u lice ništavila” – veli Radojčić, korigujući, malo potom, poznato stanovište Jovana Hristića da nihilistički stavovi o smrti i prolaznosti kod Sterije “nisu bili krajnji pesimistički zaključci, već neka vrsta polaznog stava, hipoteze ili istraživačkog instrumenta”. Otuda sledi možda najdublji i najdalekosežniji deo Radojčićeve studije: “Racionalan (stoički) odnos prema stvarnosti koji se postavljao kao zahtev u kontekstu suzbijanja afekata, sada se vidi kao prepreka osećanju individualne sreće.” Pisana jezgrovito, metodološki dosledno i nadahnuto, no bez nepotrebne esejističke egzaltacije, studija Saše Radojčića “Ništa i prah” predstavlja izvanstandardni doprinos tumačenju dela jednog od najvećih pisaca koje je srpska književnost imala. Neko ga se, ipak, setio na pravi način.

Mihajlo Pantić