U zemlji neme himne

Prolazeći Bosnom i Hercegovinom, bez zadržavanja, možete pomisliti da je to država kao i sve druge. Tragove rata je sve teže primetiti. Nestale su čak i hrvatske zastave iznad glavnih puteva, koje su donedavno označavale da prelazite iz bošnjačkog u hrvatski deo entiteta. Bosna, takođe na prvi pogled, deluje i multikonfesionalno. U Republici Srpskoj i u hrvatskim delovima Federacije obnovljene su brojne džamije. Ali, za susret sa realnošću dovoljno je samo par minuta razgovara sa nekim Bosancem. U jednoj stvari će se složiti skoro svi – i Srbi, i Hrvati, i Bošnjaci: Bosna kao država ne postoji. Putujući – od Međugorja do Prijedora, od Srebrenice do Kneževa – stalno sam, i bez razgovora sa Bosancima, nailazio na znakove koji su otkrivali da uprkos dvanaestogodišnjim naporima male armije zapadnih eksperata, diplomata, birokrata, špijuna i vojnika, Bosna, u suštini, ne postoji, da su nekadašnje linije frontova samo kamuflirane evropskim i američkim parama i da su ih zamenili mnogo trajniji, i čini mi se već neuništivi zidovi. Razbijanje kartografske iluzije je počelo u Mostaru, na Bulevaru, širokoj ulici-granici donedavno oivičenoj izranavljenim zgradama nalik švajcarskom siru, danas uglavnom omalterisanim i ispeglanim, ali polupraznim. Mali Mostar ima jedan Bulevar i jednu Aveniju – većina današnjih stanovnika ni ne znaju po kom komunističko-partizanskom simbolu su nekada davno ove ulice dobile ime. Avenija, galerija ružne socijalističke arhitekture, cela je hrvatska. Bošnjaci su pak dobili Neretvu, njen najlepši deo sa Starim mostom i drugim biserima otomanske arhitekture. Bulevar je, baš kao i sam Mostar, podeljen na hrvatsku i bošnjačku polovinu. Na glatkim zidovima na istočnoj, muslimanskoj strani Bulevara bili su posteri koji su najavljivali koncerte DŽeja i Dare Bubamare. Hrvatske vlasti na zapadnoj strani ne dozvoljavaju lepljenje plakata koji najavljuju koncerte srpskih turbofolk zvezda. Ali umesto granične kućice, ulazak u istočni Mostar označava beo folksvagen kombi, mesto gde Hrvati iz zapadnog dela podeljenog grada mogu kupiti diskove Cece, DŽeja ili Karleuše. Ako vam promaknu posteri, svoj položaj možete odrediti i po imenima ulica. Stjepan Radić, Kralj Petar Krešimir IV ili Blajburške žrtave nemaju mnogo veze sa Bosnom, ali su obavezni topografski sastojak svakog hrvatskog naselja u BiH. Gradska administracija je nedavno objedinjena i raspoređena na pet mesta kako bi se građani silom naterali da prelaze na “tuđu” stranu. Ali, o stvarnom stepenu ujedinjenosti govori i postojanje dve skoro sasvim monoetničke bolnice (i kada se radi o pacijentima i kada se radi o zaposlenima), dve autobuske stanice i dva fudbalska kluba, hrvatskog “Zrinjskog” i bošnjačkog “Veleža”. Bosna je zemlja kojom vlada sedam partija (od kojih nijedna nije multietnička), u kojoj su liberali postali nacionalisti, u kojoj ne postoji nijedan “mešani” grad u kome privid multietničnosti nije osiguran skoro potpunom segregacijom, svojevrsnim, bar za sada benignim, aparthejdom. To je jedinstvena država-enciklopedija načina kako se sve može živeti odvojeno, a pri tome stvarati iluzija da se živi zajedno. Mostar, Prijedor, Stolac, Drvar, Bosansko Grahovo, Novi Travnik, Srebrenica, Gornji Vakuf i Glamoč, da navedem samo neke gradove, predstavljaju, svaki za sebe, primere različitih mehanizama zaživljavanja odvojenih etničkih svetova i gajenja ratnih mržnji u postdejtonskoj hibernaciji ubilačkih strasti. Na listi urbanih modaliteta lažne multietničnosti nema Sarajeva. Bosanska prestonica nije uspela čak ni da stvori iluziju zajedničkog življenja kakvu možete naći u Srebrenici, Novom Travniku ili Stocu. Problem nije samo što na deset čelnih mesta u gradskoj administraciji ima nula Srba i jedan Hrvat, kako piše magazin Dani. Književnik Miljenko Jergović, donedavno jedan od najvećih Sarajlija i Bosanaca među Hrvatima, kaže da je “u Sarajevu postao stranac onoga trenutka kada se sarajevska elita odlučila odreći nacionalnoga i kulturnog šarenila, u zamjenu za većinsku, jednonacionalnu, netolerantnu, sekularnu bošnjačku čaršiju”. Teško je poverovati da Bosna može postati ono što čak ni jedno Sarajevo ne može. Sarajevo je napustila i većina od nekoliko desetina hiljada stranaca – u svetu su se pojavila nova krizna žarišta i mnogo ozbiljniji izazovi za graditelje demokratije. Sa egzodusom dobro plaćenih birokrata i profesionalnih humanitarca pozatvarane su i desetine sofisticiranih restorana sa najrazličitijim svetskim kuhinjama. Restoran “Vinoteka” na Skenderiji je ostao praktično jedino ekskluzivno mesto sa dobrom hranom i alternativa onima kojima dosadi ukusna hrana iz aščinica i ćevabdžinica. Pored praznih restorana, Bosna je puna i praznih stanova. U Bosni postoji ili prenaseljenost ili depopulacija. U velikom delu zemlje niko ne želi da živi, čak ni danas, nekoliko godina pošto je svakome omogućeno da se bezbedno vrati na svoje. Za razliku od prepunih Banjaluke i Sarajeva, u kojima raste vrednost nekretnina, Srebrenica i (zapadni) Mostar su slabo naseljeni. Diskriminacija u Bosni je postala više ekonomska nego etnička. Rezultat je opšteg siromašenja, koliko i etničkih podela. Čak i tamo gde zahvaljujući “pozitivnoj diskriminaciji” u lokalnoj administraciji ima mesta za predstavnike “manjina”, malo je onih koji žele da se vrate. Čak i u Banjaluci nedostaje Hrvata za popunjavanje novouspostavljene kvote. Porodica gradonačelnika Srebrenice živi u Sarajevu, a u Srebrenici ne živi nijedan bošnjački član izabrane opštinske vlasti. Možda najindikativnija od svega je činjenica da 77 odsto Bosanaca mlađih od 30 godina želi da napusti pocepanu zemlju. “Svako igra samo na svoju kartu i od prevelikog potenciranja svoje teorije dolazimo u situaciju da se tenzije dižu, rekao bih čak prilično nepotrebno”, izjavio je nedavno Finci, pripadnik najmanjeg bosanskog naroda. “Rekao bih da je sindrom žrtve nešto što svakoga na cijelom Balkanu čini vrlo ponosnim. Jednostavno, svako se ovdje busa u prsa da je bio žrtva bilo u proteklom sukobu, bilo u nekim ranijim vremenima i svako se poziva na to svoje trpljenje kao žrtve. Ja znam da je jedan od razloga za to uvjerenje da žrtve ne mogu da počine zlo. Niko nije spreman da preuzme ni najmanji dio krivice.” Bosna, a Finci nije jedini koji to vidi, više nije zemlja u kojoj se komšije pomažu. Sarajevski Srbin, kolumnista uglednog lista i veliki neprijatelj Karadžićeve politike, nedavno mi se požalio da Sarajevo u koje je, rizikujući život, verovao pod granatama – ne postoji. Stare komšije, Bošnjaci, skoro da ga ne primećuju. Bliži su im došljaci, istovernici, koji su se pre nekoliko godina iz istočnobosanske zabiti doselili. Kao i Bošnjak koji je ceo rat proveo u Bijeljini, i ovaj sarajevski Srbin priča istu, za procenu budućnosti Bosne važnu priču: dvanaest godina posle rata žale što nisu otišli sa “svojima”, odnosno što su pošteđeni u etničkom čišćenju. U zemlji sa slobodnim izborima, ali bez demokratije, u kojoj je “verbalni delikt” političara kažnjavan “svilenim gajtanom” visokog predstavnika, preživeli politički igrači su dvoličnost doveli do savršenstva. Svi, kako ističe Finci, čak i “verski dužnosnici” (Senad Avdić, urednik Slobodne Bosne, naziva ih “vjerskim poglavicama”), imaju više različitih priča: jednu za međunarodnu zajednicu, drugu za bosansku javnost, “a treću priču za svoju” crkvu ili džamiju, odnosno kada su, kako kaže Finci, “među svojima”. Verske vođe u Bosni su postale ljudi koji govore ono što se njihovi politički miljenici ne usuđuju da kažu. Vrednu stolačku nekropolu stećaka zamalo pre par godina nije prekrio (hrvatski) tržni centar. Ništa u Bosni – ni predivni Stari most, ni stolački stećci, genijalno moderni u svojoj primitivnosti – više nije bosansko. Za ogromnu većinu hercegovačkih Hrvata to su bošnjački spomenici, nasleđe uljeza koje treba zameniti. Ovog meseca u Sarajevu, na mestu devastiranog Muzeja Mlade Bosne, ipak nije otvoren trgovački centar. Nikao je revizionistički muzej “Sarajevo 1878-1918” koji su Sarajlije odmah prozvale “Muzejem Austrougarske”. Novo, bošnjačko Sarajevo na putu ka Evropi čisti znake prošlosti koju smatra ružnom i izmišlja lepšu. Presvlačenje istorije se vrši “u slavu Beča i dobrih starih vremena fijakera i kuglofa” (Mile Stojić), a jedna okupacije se od strane bošnjačkih zvaničnika sada opisuje kao “iznimno bogati period austrougarske uprave, koja je bitno utjecala na promjene sveukupnog života u Sarajevu i Bosni i Hercegovini, te bitno pridonijela evropskom konceptu razvoja grada”. Senad Pećanin, osnivač sarajevskog magazina Dani, žali što Bosna, pored novoizabrane istorije, “ne može birati svoje susjede”. Činjenica da je Pećanin u Nikolićevom kratkotrajnom predsednikovanju srpskim parlamentom video “razlog... dugoročnog optimizma za Bosnu i Hercegovinu” govori koliko nade bošnjačka elita polaže u crkavanje komšijske (demokratske) krave. Silajdžićeva metafora da “dejtonske cipele više nisu adekvatne za put BiH u Evropu” u Republici Srpskoj se tumači kao laž, prikrivanje destinacije ka kojoj bi da “putuje” bošnjački lider. Kada Silajdžić kaže “Evropa”, bosanski Srbi veruju da on misli “bošnjačka Bosna”. Priča o “Dedinju i Palama”, bauku koji voli da pominje Silajdžić, zanemaruje činjenicu da se ne radi o Miloševićevim i Karadžićevim šumovitim brdima, već da je u Republici Srpskoj danas teško naći građanina srpske nacionalnosti koji Bosnu, njene reprezentacije i predstavnike, doživljava kao svoje. Tu nema, znam za samo dva izuzetka (od kojih me jedan uverava da ne postoji treći), “građana Bosne i Hercegovine koji vole ovu zemlju” o kojima govori Silajdžić. A i nije lako voleti zemlju sa bizarnom zastavom (sve sa zamenom srpsko-vizantijski plave tamnijom nijansom, u poslednjem trenutku) i “nemom himnom”. Bosna ipak nema liberalnije lidere od Silajdžića i Dodika. Ivan Lovrenović, opisujući njihovu kohabitaciju, piše da je “duh nepomirljivosti zavladao Bosnom i Hercegovinom”. Isključivost je, kako piše Lovrenović, i posle poraza nacionalističkih stranaka, ostala “politički stil i sadržaj”. Ova nepomirljivost je, kako u jednoj od najboljih analiza dubine bosanske krize piše Lovrenović, “opasnija od one poslijeratne, jer su njezini protagonisti... stranke i osobe s neporecivim demokratskim legitimitetom, i mahom, makar ne sve jednako, očišćene od hipoteka rata”. Bosna nekako, a to ne provejava samo kroz Lovrenovićev tekst, više kao da nema ni šansu ni snagu za novi početak. Gojko Berić piše u Oslobođenju da “svaka prošlost dugo traje”. Ako je suditi po rezultatima poslednjih izbora, ta dugotrajna prošlost je u Bosni već postala večnost.