Između brisanja i svojatanja

Kad je nedavno otkriveno da je više stotina srpskih i hrvatskih pisaca i više hiljada njihovih knjiga katalogisano u Sarajevu pod odrednicom “bosanski jezik”, u Banjaluci, Beogradu i Zagrebu mediji su istovremeno i unisono zazvonili na uzbunu. Dali su reč bibliotekarima, piscima i intelektualcima da bi taj skandal osvetlili u svim njegovim aspektima, posebno potencirajući onaj koji takvu katalogizaciju tumači kao svojevrsnu nacionalnu književnu reviziju, odnosno kao pokušaj prisvajanja srpskih i hrvatskih pisaca. Tako je začas uspostavljena srpsko-hrvatska sloga u protivljenju ovakvoj bošnjačkoj imperijalnoj, ili, što bi se u nekadašnjoj Jugoslaviji reklo, unitarističkoj zamisli a samo na trenutak je zaboravljeno da su upravo pitanja pripadnosti pojedinih pisaca, njihovih deoba i seoba, problem koji se ne skida s dnevnog reda unutar ove dve nacionalne književnosti i u njihovim međurelacijama. (Pre)osetljivost u ovoj stvari posebno je izražena na hrvatskoj strani na kojoj se i prave najveća i najčešća ogrešenja u nacionalnoj atribuciji pisaca. Ona su posebno vidljiva u leksikografskim knjigama, u kojima Hrvatska, za razliku od Srbije, ne oskudeva. A žrtve su po pravilu pisci povodom kojih se može govoriti o dvojnoj ili čak trojnoj pripadnosti njihovog književnog dela, kao, na primer, u slučajevima Vladana Desnice i Ive Andrića. Knjige ove vrste, i hrvatske knjige uopšte, sve su prisutnije na srpskom tržištu. Jer, sa hrvatske strane, od obnavljanja zajedničkog tržišta zazire se manje nego od ponovnog oživljavanja i dinamiziranja onoga što smo nekada zvali i podrazumevali kao jugoslovenski kulturni prostor. Tako se u izlozima boljih srpskih knjižara već odomaćio izvanredan dvotomni Leksikon svjetske književnosti (prvi posvećen piscima, drugi njihovim delima) čiji je izdavač najmoćnija hrvatska nakladnička kuća – “Školska knjiga”. Ona je od prošle godine i vlasnik propalog srpskog izdavačkog giganta, BIGZ-a, a poseduje i po jednu knjižaru u Beogradu i Subotici. Taj leksikon je, sadržinski, dizajnerski i po svim drugim izdavačkim standardima, nešto o čemu srpski pisci i izdavači mogu samo da maštaju. U prvoj knjizi, koja nas u ovom članku posebno zanima, čiji je obim 1.500 stranica većeg formata, obrađeno je čak 2.700 pisaca, uključujući i one sa eksjugoslovenskog područja. Ako smo dobro izbrojali, u njemu su zastupljena 42 srpska pisca, 29 slovenačkih, 23 bosanska, 21 makedonski, 13 albanskih i 8 crnogorskih. Hrvatskih je, verovali ili ne, čak 81. Ali, kada je reč o Srbima, u njemu, što je nedopustiv propust, posebno u odnosu na neke zastupljene, nema jednog Radomira Konstantinovića, jednog Dušana Kovačevića... U srpskoj književnoj reprezentaciji nema, štaviše, ni Vladana Desnice. On je u ovom leksikonu samo “hrv.(atski) prozaist” i “jedan od najboljih stilista poratne hrv.(atske) književnosti”. Time je njegovo uporno i dosledno protivljenje svrstavanju u jedan književni i nacionalni tor, svejedno, bio on hrvatski ili srpski, potpuno ignorisano.(Videti tekst u okviru.) Ali, ovakvog prećutkivanja i falsifikovanja nema u slučaju Ive Andrića, valjda zato što njegovo delo u hrvatskom nacionalnom književnom korpusu participira, mnogo manje nego Desničino u srpskom. U odrednici o njemu, Andrić je “hrv.(atski), srp.(ski) i bos.(anski) prozaist” a “roditelji su mu bili travnički Hrvati”. U završnici teksta to se još jednom potencira, poentom koja glasi: “Jedinstven u svojem stvaralačkom razvitku, on nije samo obilježio srp. modernu prozu nego je njegov opus ključno ugrađen i u hrv. književnost te bos. herc. pripovjedalačku tradiciju.” Autor obe ove odrednice je Krešimir Nemec, sveučilišni profesor zagrebačkog Filozofskog fakulteta. Poslednje izdanje Leksikona potiče iz 2005. godine a njegova glavna urednica je dr Dunja Detoni-Dujmić, inače i urednica u “Školskoj knjizi”. Potpisnik ovih redova je, u jednoj prilici, čelnom čoveku ove izdavačke kuće, prof. Anti Žužulu, skrenuo pažnju na ove nedoslednosti i različite aršine u određivanju pripadnosti pojedinih pisaca, posebno kad se o njoj može govoriti kao o dvojnoj ili trojnoj. Ako je to tako, onda su to propusti koje u sledećem izdanju treba otkloniti, glasio je, otprilike, njegov komentar. “Propusta” ove vrste ima, međutim, i u jednoj drugoj enciklopedijskoj knjizi ovog izdavača. U Leksikonu hrvatskih pisaca (Zagreb, 2000), po kojem u Hrvatskoj nema nijednog srpskog pisca, pa to u njoj nisu ni Andrić ni Desnica niti neki drugi, manje ili više značajni, koji su ispunjavali uslove za dvojnu ili trojnu pripadnost ili zahtevali pominjanje u nekom srpskom kontekstu (najčešće zbog porekla). Radi se, između ostalih, o piscima kao što su Ruđer Bošković, Buda Budisavljević, Ivo Ćipiko, Vojin Jelić, Drago Kekanović, Milan Milišić, Svetozar Petrović, Petar Petrović Pecija, Petar Preradović, Dušan Roksandić i Ognjeslav Utješinović. Zato je s tim u potpunom neskladu napomena u predgovoru Leksikona da “neki uvršteni pisci nisu pripadnici samo hrvatske književnosti: kod nekih se dvojna ili čak trojna pripadnost podrazumeva i ne dovodi u pitanje”. S pravom se nameće pitanje zašto se to što se deklarativno proglašava kao princip ne primenjuje tamo gde treba, nego su svi pisci zastupljeni u Leksikonu podvedeni pod pojam “hrvatski pisac”. Odgovor je možda u tome što ovde opet srećemo ime Krešimira Nemeca, ovog puta kao urednika Leksikona. Postoje, međutim, u savremenoj hrvatskoj leksikografiji i dela u kojima su ova, u srpsko-hrvatskim odnosima najčešće sporna pitanja, korektno, čak, moglo bi se reći, uzorno obrađena. To se odnosi, pre svega, na mali Leksikon hrvatske književnosti, pod uredništvom Vlaha Bogišića, koji još 1998. godine objavio zagrebački “Naprijed”. To bi se najbolje moglo ilustrovati, opet, na slučajevima Andrića i Desnice. Za prvog se tako ističe da su mu “književni počeci vezani uz hrvatski kulturni krug” ali i da je “ipak, zarana, prije no što njegov temeljni, pripovjedački iskaz pokaže prve znatnije dosege, prihvatio domicilnost beogradske sredine, potaknut, osim pragmatičnima, vjerojatno i razlozima njezine nove, središnje uloge u jugoslavenskome političkome i kulturnome programu kojim se i sam zanosio”. Na to se još dodaje: “Vrstan stilist, postupno se uklopio u srpski književni izraz, prihvaćajući njegove razmjere, ali i bitno pridonijevši njegovu modernomu učvršćenju.” Zaključna odrednica natuknice o Andriću glasi: “U cjelini Andrićev je opus djelo neobične snage i stilske čistoće te kao takvo jedina oporuka pisca, nasljedovana i u hrvatskoj književnosti.” Za Desnicu se kaže da “potječe iz dviju uglednih obitelji, njegovi su pretci po ocu imali istaknutu ulogu u političkome i kulturnome životu Srba u Dalmaciji, dok mu je majka iz stare loze bokeljskih Hrvata Lukovića”. (Ovo potonje, da primetimo uzgred, srpska književna istoriografija obično prećutkuje kada se bavi piščevim životopisom.) Konačan sud o Desničinom književnom identitetu je sledeći: “Iako se prema nacionalnoj pripadnosti autora Desničino delo često obrađuje i u okviru srpske književnosti, ono je po jezičnim i stilskim odlikama tipičan izdanak hrvatskog modernizma.” Ovaj autorski leksikon, kakav srpska književnost takođe ne poseduje, sadrži samo stotinu obimom jednakih odrednica koje su obrađene na ukupno 10.000 enciklopedijskih redova. Takav kakav je, on je rečiti dokaz da nacionalno svrstavanje i razvrstavanje pisaca ne mora da bude večiti kamen spoticanja u srpsko-hrvatskim odnosima.